سازمانهای DAO نمونهای تازه از نهادهای دیجیتال هستند که مدیریت و تصمیمگیری در آنها بهجای مدیران انسانی، بر دوش قراردادهای هوشمند و الگوریتمها قرار دارد. این مقاله با رویکردی تحلیلی، ساختار حکمرانی DAO، نقش هوش مصنوعی در تصمیمسازی و چالشهای حقوقی مرتبط با مسئولیت را بررسی میکند. سناریوهای مختلف—از خطای کد و تصمیم اشتباه جامعه تا اقدامات غیرقانونی—تحلیل شده و روندهای جهانی در جهت قانونگذاری و تعریف مسئولیت توسعهدهندگان و دارندگان توکن توضیح داده میشود.
در دهه اخیر، هوش مصنوعی و فناوری بلاکچین ترکیب تازهای از «نهادهای خودگردان» را پدید آوردهاند؛ ساختارهایی که بدون هیئتمدیره، مدیرعامل یا حتی نیروی انسانی ثابت اداره میشوند. این ساختارها که با نام سازمانهای خودگردان غیرمتمرکز (Decentralized Autonomous Organizations یا DAO) شناخته میشوند، بر پایه مجموعهای از قراردادهای هوشمند و الگوریتمهای تصمیمگیر فعالیت میکنند.
اما پرسش اصلی اینجاست: اگر سازمانی بدون مدیر انسانی اداره میشود، در صورت اشتباه، خسارت، کلاهبرداری یا نقض قوانین، چه کسی باید پاسخگو باشد؟
برای فهم این مسئله، ابتدا باید بفهمیم DAO دقیقاً چیست، چگونه کار میکند، چرا مدل حکمرانی آن متفاوت است، و سپس به پیچیدهترین بخش ماجرا برسیم: «مسئولیت قانونی» در جهانی که مدیران آن ماشیناند.
DAO چیست؟
DAO یک نهاد سازمانی دیجیتال است که قوانین داخلی و فرآیندهای اجرایی آن نه در اساسنامه حقوقی، بلکه در کد (معمولاً قراردادهای هوشمند روی بلاکچین) نوشته شده است.
بهعبارت دقیقتر:
- حکمرانی غیرمتمرکز دارد: تصمیمها توسط جامعه دارندگان توکن یا سهام حکمرانی اتخاذ میشود.
- قواعد در کد نوشته شدهاند: هیچ مدیر یا فردی نمیتواند فراتر از منطق قرارداد هوشمند عمل کند.
- عملیات بهصورت خودکار اجرا میشود: پرداختها، رأیگیریها، تخصیص منابع، دسترسیها و حتی انتخاب اعضا توسط الگریتم اجرا میشود.
- تغییر قوانین نیازمند رأیگیری است: ساختار DAO تنها در صورت اجماع یا اکثریت تعیینشده قابل تغییر است.
DAO را میتوان «یک شرکت بدون مدیر انسانی» دانست که هر تصمیم آن خروجی مستقیم الگریتم و رأیگیری جمعی است.
DAO چگونه اداره میشود؟
مکانیزم حکمرانی الگوریتمی
ساختار DAO معمولاً شامل سه لایه اصلی است:
- لایه قواعد پایه: قراردادهای هوشمند که عملیات DAO را تعریف میکنند.
- لایه حکمرانی توکنی: افراد متناسب با میزان توکنهای حکمرانی، قدرت رأی دارند.
- لایه اجرا: هر تصمیم برنده رأیگیری بهطور خودکار اجرا میشود. هیچ مدیر یا ناظر مرکزی وجود ندارد.
نقش مشارکتکنندگان
در DAOها چند نوع بازیگر وجود دارد:
- دارندگان توکن حکمرانی (Governance Token Holders)
- توسعهدهندگان پروتکل
- تأمینکنندگان نقدینگی یا سرمایه
- قراردادهای هوشمند و هوش مصنوعی (عامل اجرایی)
هسته DAO همان قرارداد هوشمند است. مشارکتکنندگان فقط پیشنهاد میدهند و رأی میدهند. اجرا همیشه خودکار است.
نقش هوش مصنوعی در DAOهای مدرن
DAOهای نسل جدید، لایه تصمیمسازی و ریسکسنجی خود را به مدلهای AI سپردهاند.
این یعنی:
- تجزیهوتحلیل دادهها
- قیمتگذاری
- مدیریت منابع
- تشخیص ریسک
- تخصیص بودجه
همگی میتوانند کاملاً در اختیار الگوریتم باشند.
در این حالت، DAO نهفقط خودگردان، بلکه «خودمختار» میشود؛ زیرا تصمیمسازی را نیز ماشین انجام میدهد.
مسئله اصلی: مسئولیت قانونی چه کسی است؟
در یک شرکت کلاسیک، ساختار حقوقی مشخص است: مدیرعامل، اعضای هیئتمدیره، سهامداران و کارمندان همگی مسئولیتهای تعریفشده دارند.
اما DAO ساختاری کاملاً متفاوت ایجاد میکند. چند سناریو وجود دارد:
سناریوی اول: خطای کد و الگریتم
اگر بهدلیل نقص فنی در قرارداد هوشمند، سرمایه کاربران از دست برود، چه کسی مسئول است؟
گزینههای احتمالی:
- توسعهدهندگان اولیه قرارداد هوشمند
- جامعه دارندگان توکن (که کد را تأیید کردهاند)
- هیچکس، چون DAO از نظر حقوقی نهاد بدون مالک است
در اغلب کشورها، دامنه مسئولیت توسعهدهندگان هنوز بهصورت رسمی تعریف نشده است. توسعهدهندگان معمولاً ادعا میکنند که «کد، یک نرمافزار متنباز است و هر کس با علم به ریسک از آن استفاده میکند.»
سناریوی دوم: تصمیم اشتباهِ جامعه یا الگوریتم
مثلاً:
- سرمایهگذاری DAO بهدلیل تحلیل اشتباه AI از دست میرود
- رأیگیری جمعی یک اقدام غیرقانونی را تصویب میکند
- الگریتم در تخصیص منابع دچار خطای محاسباتی میشود
در این سناریو، سه پرسش کلیدی مطرح میشود:
آیا دارندگان توکن مسئول تصمیمات خود هستند؟
از منظر حقوقی، رأیدادن معمولاً «اقدام مدیریتی» محسوب نمیشود و بهعنوان مسئولیت حقوقی فرد تعریف نمیشود؛ مگر در کشورهایی که DAO را بهعنوان شرکت LLC به رسمیت شناختهاند (مانند وایومینگ آمریکا).
در این موارد، دارندگان توکن «مالک» محسوب میشوند و ممکن است مسئولیت محدود داشته باشند.
آیا الگوریتم میتواند مسئول باشد؟
در هیچ نظام حقوقی فعلی، «ماشین» قابل مجازات نیست.
بنابراین از منظر قانون، AI فقط یک ابزار است و مسئولیت بهطور خودکار به انسانها برمیگردد.
آیا DAO بهعنوان «شخص حقوقی» میتواند محکوم شود؟
در بیشتر کشورها، DAO شخصیت حقوقی ندارد.
این یعنی نمیتوان آن را متهم، جریمه یا منحل کرد.
تنها استثناها:
- ایالت وایومینگ
- برخی مناطق سوئیس
- امارات در پروژههای آزمایشی
سناریوی سوم: DAO درگیر جرم یا فرار مالیاتی
اینجا مسئله بسیار جدیتر میشود.
اگر یک DAO اقدام به پولشویی، فرار مالیاتی یا معاملات غیرقانونی کند، چه کسی مورد پیگرد قرار میگیرد؟
سه متهم احتمالی:
- توسعهدهندگان اصلی
زیرا قانونگذاران معمولاً «سازنده سیستم» را مسئول پیامدها میدانند. - اپراتورهای گرهها (Nodes)
برخی کشورها آنها را «اجراکنندگان عملیات» میدانند. - دارندگان توکن با حق رأی بالا
زیرا آنها عملاً مانند اعضای هیئتمدیره عمل میکنند.
DAOها به چه سمت میروند؟
DAOها مفهوم سنتی «مدیریت، مالکیت و مسئولیت» را کاملاً وارونه میکنند.
در یک DAO:
- تصمیم با رأی جمعی است
- اجرا با الگوریتم است
- خطا میتواند بدون دخالت انسان رخ دهد
- مسئولیت قانونی مبهم است
- هیچ مدیر یا نهاد مرکزی وجود ندارد تا مواخذه شود
اما جهان حقوقی بهسرعت در حال تغییر است. روند فعلی نشان میدهد که:
- قانونگذاران بهسمت تعریف مسئولیت توسعهدهندگان و دارندگان توکن با قدرت زیاد حرکت میکنند.
- DAOها در برخی کشورها بهسمت ثبت رسمی و تبدیلشدن به LLCهای غیرمتمرکز میروند.
- AI در نقش تصمیمساز، بهسمت شفافیت و Auditing اجباری خواهد رفت.
در نهایت باید گفت:
DAO یک انقلاب در ساختار سازمانی است، اما یک خلأ بزرگ در ساختار مسئولیت ایجاد کرده است. آینده DAOها نهتنها به پیشرفت تکنولوژی، بلکه به تلاش حقوقدانان، اقتصاددانان و نهادهای تنظیمگر بستگی دارد تا تعریف کنند «وقتی مدیر، ماشین است» جامعه باید با خطاها و جرائم چگونه برخورد کند.
